Estratègies residencials de la migració veneçolana en mercats informals al Nord i al Sud Globals: el cas de Cali i Barcelona

Autors/ores

Resum

Durant els processos d’inserció residencial molts immigrants només poden accedir a un habitatge mitjançant mercats residencials informals situats al seu destí, amb variacions segons el context. Aquest estudi compara les condicions habitacionals dels migrants veneçolans a Cali, Colòmbia (Sud global), i Barcelona, Espanya (Nord global), mitjançant 20 entrevistes semiestructurades sobre les seves estratègies residencials en els mercats secundaris d’habitatge en tots dos contextos. L’anàlisi mostra que la informalitat residencial és rellevant a totes dues ciutats i que adopta formes i implicacions diferents en el Sud o en el Nord. A Cali, els habitatges autoconstruïts informalment poden adaptar-se ràpidament a la demanda dels veneçolans i és usual la sobreocupació dels habitatges i la cohabitació familiar. En contrast, a Barcelona, l’estoc habitacional és rígid, però s’informalitza mitjançant el sotsarrendament d’habitacions. En tots dos contextos la qualitat de vida es veu afectada per la situació residencial, la qual cosa exacerba la vulnerabilitat dels immigrants i en dificulta la integració.

Paraules clau

immigració, estratègies residencials, habitatge, informalitat

Referències

ABRAMO, Pedro (2010). «El mercado del suelo informal en favelas y la movilidad residencial de los pobres en las grandes metrópolis». Territorios, 18-19. Recuperado de https://revistas.urosario.edu.co/index.php/territorios/article/view/827

ABRAMO, Pedro (2012). «La ciudad com-fusa: Mercado y producción de la estructura urbana en las grandes metrópolis latinoamericanas». EURE: Revista Latinoamericana de Estudios Urbano Regionales, 38 (114). http://dx.doi.org/10.4067/S0250-71612012000200002

ACNUR (2022). Refugiados y migrantes venezolanos en la región: América Latina y el Caribe. Agencia de la ONU para los refugiados. Recuperado de https://www.r4v.info/es/refugiadosymigrantes

ACOSTA, Diego; BLOUIN, Cécile; FREIER, Luisa y FUNDACIÓN CAROLINA (2019). La emigración venezolana: Respuestas latinoamericanas. Madrid: Fundación Carolina. https://doi.org/10.13140/RG.2.2.33921.71523

ÁLAMO-GÓMEZ, Nuria del y TREJO-PEÑA, Alma (2020). «Los estudiantes venezolanos en España: Un colectivo migratorio cualificado afectado por el conflicto». América Latina Hoy, 85 (julio), 91-109. https://doi.org/10.14201/alh.21958

ALGABA, Antonio (2003). «La discriminación en el acceso al mercado de la vivienda: Las desventajas de la inmigración. Novedades y permanencias». Scripta Nova, VII (146). Recuperado de http://revistes.ub.edu/index.php/ScriptaNova/article/view/699

ARANGO, Joaquín (2003). «La explicación teórica de las migraciones: Luz y sombra». Migración y Desarrollo, 1 (1). Recuperado de https://www.redalyc.org/articulo.oa?id=66000102

ARBACI, Sonia (2008). «(Re)viewing ethnic residential segregation in Southern European cities: Housing and urban regimes as mechanisms of marginalization». Housing Studies, 23 (4), 589-613. https://doi.org/10.1080/02673030802117050

ARRIAGADA, Camilo; ICAZA, Ana María y RODRÍGUEZ, Alfredo (1999). «Allegamiento, pobreza y políticas públicas: Un estudio de domicilios complejos del Gran Santiago». Temas Sociales, 25. Recuperado de http://www.sitiosur.cl/r.php?id=45

ASTUDILLO-RODAS, Angela María y GARCÍA-GARCÍA, Diva Marcela (2021). «Las formas particulares de organización doméstica y residencial en el hábitat informal: allegamiento y redes de apoyo en dos barrios de Bogotá». Revista Latinoamericana de Estudios de Familia, 13 (1), 26-45. https://doi.org/10.17151/rlef.2021.13.1.3

BAYONA, Jordi (2007). «La estructura del hogar como reflejo de una primera etapa del proceso migratorio: El caso de la ciudad de Barcelona». Papeles de Geografía, 45-46, 5-26. Recuperado de https://www.redalyc.org/articulo.oa?id=40704601

BAYONA, Jordi (2008). «El impacto de la inmigración extranjera en la estructura demográfica de las ciudades». ACE: Architecture, City and Environment, 3 (8), 52-64. https://doi.org/10.5821/ace.v3i8.2460

BAYONA, Jordi; DOMINGO, Andreu y GIL, Fernando (2008). «Población extranjera y vivienda en Cataluña: Evolución reciente y previsión de la demanda». Anales de Geografía, 28 (2), 37-62. Recuperado de http://hdl.handle.net/2445/172329

BERMÚDEZ, Teresa; DÍAZ, Fernando; FEU, Miriam y LACALLE, Sonia (2018). La llar és la clau. Cáritas Diocesana de Barcelona. Recuperado de https://caritas.barcelona/es/publicacion/el-hogar-es-la-llave/

BOELHOUWER, Peter y VAN DER HEIJDEN, Harry (1993). Housing Systems in Europe. Delft University Press. Recuperado de http://resolver.tudelft.nl/uuid:277d43da-29b4-49b6-ae0f-44c2d2b74f37

BOGUE, Donald (1959). «Internal Migration». En: HAUSER, Philip y DUNCAN, Otis Dudley (eds.). The Study of Population. Chicago: University of Chicago Press, 486-509.

BOLOGNA, Eduardo León y FALCÓN, Maria del Carmen (2016). «Migración sur-sur: Factores relacionales e inserción segmentada de la población boliviana y peruana en la ciudad de Córdoba, Argentina». Estudios Demográficos y Urbanos, 31 (3), 729-773. https://doi.org/10.24201/edu.v31i3.13

BONVALET, Catherine y DUREAU, Françoise (2002). «Los modos de habitar: Unas decisiones condicionadas». En: DUREAU, Françoise; DUPONT, Véronique; LELIÈVRE, Éva; LÉVY, Jean-Pierre y LULLE, Thierry (eds.). Metrópolis en movimiento: Una comparación internacional. Bogotá: Alfaomega, 69-98.

BOURDIEU, Pierre (2000). Las estructuras sociales de la economía. Buenos Aires: Manantial.

BURRIEL, Eugenio (2008). «La “década prodigiosa” del urbanismo español (1997-2006)». Scripta Nova, 12 (270). Recuperado de https://revistes.ub.edu/index.php/ScriptaNova/article/view/1489

CABALLÉ-FABRA, Gemma; GARCÍA-TERUEL, Rosa; LAMBEA-LLOP, Núria; NASARRE-AZNAR, Sergio y SIMÓN-MORENO, Héctor (2020). La vivienda compartida en Barcelona y su adecuación a los estándares internacionales. Recuperado de https://www.sindicaturabarcelona.cat/wp-content/uploads/2020/12/habitatge-compartit.es_.pdf

CASTILLO-CRASTO, Tomás y REGUANT-ÁLVAREZ, Mercedes (2017). «Percepciones sobre la migración venezolana: Causas, España como destino, expectativas de retorno». Migraciones, 41 (41), 133-163. https://doi.org/10.14422/mig.i41.y2017.006

CÓCOLA, Agustín (2016). «Holiday rentals: The new gentrification battlefront». Sociological Research Online, 21 (3), 1-9. https://doi.org/10.5153/sro.4071

COLECTIVO IOÉ (2005). Inmigración y vivienda en España. Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales. Observatorio Permanente de la Inmigración. Recuperado de https://www.colectivoioe.org/uploads/0eaefc67da03a40d6be2755eecf2e5b3c284198b.pdf

CONTRERAS-GATICA, Yasna; ALA-LOUKO, Veera y LABBÉ, Gricel (2015). «Acceso exclusionario y racista a la vivienda formal e informal en las áreas centrales de Santiago e Iquique». Polis, 14 (42), 53-78. https://doi.org/10.4067/S0718-65682015000300004

CONTRERAS-GATICA, Yasna; NEVILLE, Laura y GONZÁLEZ, Rodrigo (2019). «In-formality in access to housing for Latin American migrants: A case study of an intermediate Chilean city». International Journal of Housing Policy, 19 (3), 411-435. https://doi.org/10.1080/19491247.2019.1627841

CONTRERAS-GATICA, Yasna y PALMA-CALORIO, Pedro (2015). «Migración latinoamericana en el área central de Iquique: Nuevos frentes de localización residencial y formas desiguales de acceso a la vivienda». Anales de Geografía de la Universidad Complutense, 35 (2), 45-64. https://doi.org/10.5209/rev_AGUC.2015.v35.n2.50114

CRAVINO, María Cristina (2009). Los mil barrios (in)formales. Buenos Aires: Universidad Nacional de General Sarmiento.

CRAVINO, María Cristina (2012). «La rebelión de los inquilinos: Procesos migratorios y ciudad informal». En: CAGGIANO, Sergio; CASULLO, María Esperanza; CRAVINO, María Cristina; CREMONTE, Juan Pablo; FERNÁNDEZ WAGNER, Raúl; GRIMSON, Alejandro; KAUFMAN, Alejandro; LÓPEZ, María Pía; SORÍN, Jaime y VOMMARO, Gabriel (eds.). Racismo, violencia y política: Pensar el Indoamericano, dos años después. Buenos Aires: Universidad Nacional de General Sarmiento.

DANE (2018). Censo Nacional de Población y Vivienda. Recuperado de https://www.dane.gov.co/index.php/estadisticas-por-tema/demografia-y-poblacion/censo-nacional-de-poblacion-y-vivenda-2018

DANE (2021). Encuesta de Condiciones de Vida. Recuperado de https://www.dane.gov.co/index.php/estadisticas-por-tema/salud/calidad-de-vida-ecv/encuesta-nacional-de-calidad-de-vida-ecv-2021?highlight=WyJlY3YiLDIwMjFd

DANE (2022a). Gran Encuesta Integrada de Hogares. Recuperado de https://microdatos.dane.gov.co/index.php/catalog/771

DANE (2022b). «Medición de ocupación informal: Trimestre móvil mayo-julio (2021-2022)». Boletín Técnico: Gran Encuesta Integrada de Hogares GEIH (mayo-julio). Recuperado de https://www.dane.gov.co/files/investigaciones/boletines/ech/ech_informalidad/bol_geih_informalidad_may22_jul22.pdf

DI VIRGILIO, Mercedes y GIL Y DE ANSO, Maria Laura (2012). «Estrategias habitacionales de familias de sectores populares y medios residentes en el área metropolitana de Buenos Aires (Argentina)». Revista de Estudios Sociales, 44, 158-170. Recuperado de http://journals.openedition.org/revestudsoc/7442

DOMINGO, Andreu y BAYONA, Jordi (2002). «Habitatge i assentament de la població de nacionalitat estrangera als barris de Barcelona, 1991 i 2001». Qüestions d’Habitatge, 8, 1-28. Recuperado de https://portalrecerca.uab.cat/es/publications/habitatge-i-assentament-de-la-poblaci%C3%B3-de-nacionalitat-estrangera

DOMINGO, Andreu; GALEANO, Juan y BAYONA, Jordi (2021). «La migració estrangera a Barcelona: De la crisi financera del 2008 a la pandèmia del 2020». Barcelona Societat, 28, 26-40. Recuperado de https://ddd.uab.cat/record/270823

GÁLVEZ-INIESTA, Ismael (2020). «The Size, Socio-Economic Composition and Fiscal Implications of the Irregular Immigration in Spain». Working Paper: Economics, 20 (8). Recuperado de https://hdl.handle.net/10016/30643

GARCÍA-ALMIRALL, Pilar y FRIZZERA, Agustín (2008). «La trayectoria residencial de la inmigración en Madrid y Barcelona: Un esquema teórico a partir del análisis cualitativo». ACE: Architecture, City and Environment, 8, 39-52. https://doi.org/10.5821/ace.v3i8.2456

GARCÍA-GARCÍA, Diva Marcela (2019). Convergencias y divergencias sociodemográficas en el sistema residencial bogotano. [Tesis doctoral] Universitat Autònoma de Barcelona. Recuperado de http://hdl.handle.net/10803/669490

GARCÍA-GARCÍA, Diva Marcela; LÓPEZ-COLÁS, Julián y MÓDENES, Juan Antonio (2018). «Sociodemographic analysis of the objective and subjective conditions of overcrowding in Spain». Cuadernos de Geografía: Revista Colombiana de Geografía, 27 (1), 195-213. https://doi.org/10.15446/rcdg.v27n1.56990

GARCÍA-GARCÍA, Diva Marcela y MAYORGA, José Mario (2023). «Asentamiento y segregación residencial en la migración sur – sur: migrantes venezolanos en Bogotá-Colombia». Bitácora Urbano Territorial, 33 (2), 91-106. https://doi.org/10.15446/bitacora.v33n2.106141

GARCÍA-MARTÍN, Alberto y BUCH-SÁNCHEZ, Esteban (2020). ¿Se alquila?: Discriminación y xenofobia en el mercado del alquiler. Madrid: Provivienda. Recuperado de https://www.provivienda.org/informe-se-alquila-racismo-xenofobia-mercado-alquiler/

GARRIDO-MANTILLA, Adriana (2021). «Localización residencial inmigrante en el mercado de alquiler del Distrito Metropolitano de Quito». Revista INVI, 36 (101), 200-226. https://doi.org/10.4067/S0718-83582021000100200

GÓMEZ, Pablo Sebastián (2012). «Circuitos migratorios Sur-Sur y Sur-Norte en Paraguay: Desigualdades interdependientes y remesas». DesiguALdades.net Working Paper Series, 15, Berlín: Research Network on Interdependent Inequalities in Latin America. Recuperado de https://www.desigualdades.net/Resources/Working_Paper/15-WP-Gomez-Online.pdf

HUJO, Katja y PIPER, Nicola (2007). «South-South Migration: Challenges for development and social policy». Development, 50, 19-25. https://doi.org/10.1057/palgrave.development.1100419

INE (2022). Padrón Continuo de Habitantes 2022. Recuperado de https://www.ine.es/dyngs/INEbase/es/operacion.htm?c=Estadistica_C&cid=1254736177010&menu=resultados&idp=1254734710990

INE (2023). Censo de Población y Viviendas 2021. Recuperado de https://www.ine.es/dyngs/INEbase/es/operacion.htm?c=Estadistica_C&cid=1254736176992&menu=ultiDatos&idp=1254735572981

LOMBAERDE, Philippe de; GUO, Fei y POVOA-NETO, Helion (2014). «Introduction to the special collection: South-south migrations: What is (still) on the research agenda». International Migration Review, 48 (1), 103-112. https://doi.org/10.1111/imre.12083

MAGLIANO, María-José y PERISSINOTTI, María-Victoria (2020). «La periferia autoconstruida: Migraciones, informalidad y segregación urbana en Argentina». EURE: Revista Latinoamericana de Estudios Urbano Regionales, 46 (138), 5-23. https://doi.org/10.4067/S0250-71612020000200005

MARCOS, Mariana y MERA, Gabriela (2018). «Migración, vivienda y desigualdades urbanas: Condiciones socio-habitacionales de los migrantes regionales en Buenos Aires». Revista INVI, 33 (92), 53-86. https://doi.org/10.4067/S0718-83582018000100053

MASSEY, Douglas; ARANGO, Joaquin; HUGO, Graeme; KOUAOUCI, Ali; PELLEGRINO, Adela y TAYLOR, J. Edward (1993). «Theories of International Migration: A Review and Appraisal». Population and Development Review, 19 (3), 431-466. https://doi.org/10.2307/2938462

MERA, Gabriela y MARCOS, Mariana (2015). «Cartografías migratorias urbanas: Distribución espacial de la población extranjera en la Ciudad de Buenos Aires (2010)». Geograficando, 11 (1). Recuperado de https://www.geograficando.fahce.unlp.edu.ar/article/view/Geov11n01a04

MIGRACIÓN COLOMBIA (2022). Distribución de venezolanos en Colombia. Recuperado de https://www.migracioncolombia.gov.co/infografias-migracion-colombia/distribucion-de-venezolanas-y-venezolanos-en-colombia

MÓDENES, Juan Antonio (2019). «L’insostenible augment de la inseguretat residencial a Espanya». Perspectives Demogràfiques, 1-4. https://doi.org/10.46710/ced.pd.cat.13

NURUN, Akm y KRISHNAN, Parameswara (1993). «Some approaches to the study of human migration». En: MAHADEVAN, Kuttan y KRISHNAN, Parameswara (eds.). Methodology for Population Studies and Development. Nueva Delhi: Sage Publications, 81-121.

OBSERVATORIO PERMANENTE DE LA INMIGRACIÓN (2022). Flujo de autorizaciones de residencia concedidas a extranjeros. Gobierno de España. Recuperado de https://www.inclusion.gob.es/web/opi/estadisticas/catalogo/flujo_autorizaciones

OBSERVATORIO PROYECTO MIGRACIÓN VENEZUELA (2021). Encuesta de Calidad de Vida de los venezolanos en Colombia. Recuperado de https://migravenezuela.com/informes/encuesta-de-calidad-de-vida-e-integracion-de-los-migrantes-venezolanos/

ONU (2005). Living arrangements of older persons around the world. Recuperado de https://www.un.org/en/development/desa/population/publications/pdf/ageing/LivingArrangements.pdf

OROZCO-MARTÍNEZ, Carolina; BAYONA-I-CARRASCO, Jordi y GIL-ALONSO, Fernando (2023). «El papel del subarriendo en las trayectorias residenciales de la población inmigrante: el caso del Área Metropolitana de Barcelona». Revista EURE, 49 (147). https://doi.org/10.7764/EURE.49.147.10

OVIEDO-ARANGO, Juan Daniel (2021). Perfil demográfico, laboral y educativo de la migración venezolana, 2014-2021: Un panorama usando la Gran Encuesta Integrada de Hogares. [Conferencia] (17 de diciembre). Serie Notas Estadísticas, DANE. Recuperado de https://www.dane.gov.co/files/investigaciones/notas-estadisticas/dic-2021-nota-estadistica-perfil-demografico-laboral-poblacion-venezolana-en-colombia-2014-2021-presentacion.pdf

OVIEDO-ARANGO, Juan Daniel (2022). Avances en el Sistema de Información de Estadísticas Migratorias: Un panorama de los migrantes venezolanos desde el Censo y las Estadísticas Vitales. [Video] (16 de febrero). YouTube. Recuperado de https://www.youtube.com/watch?v=O5ubewLEkakyt=10s

PEDONE, Claudia (2010). «Cadenas y redes migratorias: Propuesta metodológica para el análisis diacrónico-temporal de los procesos migratorios». Empiria: Revista de Metodología de las Ciencias Sociales, 19, 101-132. https://doi.org/10.5944/empiria.19.2010.2016

PIORE, Michael (1979). Birds of passage: Migrant labor and industrial societies. Cambridge: Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511572210

SÁENZ, Hernando (2018). «El arrendamiento residencial en los barrios populares: las redes de relaciones y la generación de compromisos». Territorios, 38, 95-117. https://doi.org/10.12804/revistas.urosario.edu.co/territorios/a.5999

SASSANO-LUIZ, Silvana; RESINO-GARCÍA, Rosa; MAYORAL-PEÑAS, Milagros; JIMÉNEZ-BLASCO, Beatriz Cristina y BARBAS-NIETO, Ricardo (2023). «La inmigración venezolana en la ciudad de Madrid». Espacio, Tiempo y Forma: Serie VI, Geografía, 16, 1-24. https://doi.org/10.5944/etfvi.16.2023.35661

SASSEN, Saskia (1991). The Global City: New York, London, Tokyo. Princeton University Press. https://doi.org/10.1515/9781400847488

SECRETARIA D’HABITATGE I INCLUSIÓ SOCIAL (2022). Pla territorial sectorial d’habitatge de Catalunya. Recuperado de https://governobert.gencat.cat/web/shared/Transparencia/normativa-en-tramit/VPD/en-tramit/decrets/decret-pla-territorial-sectorial-habitatge/audiencia-informacio-publica-vigent/Pla-Territorial-versio-4-7-22-redu.pdf

STEFONI, Carolina (2018). Panorama de la migración internacional en América del Sur. Serie Población y Desarrollo, 123. Naciones Unidas y OIM. Recuperado de https://refugeesmigrants.un.org/sites/default/files/eclac_america_del_sur_resumen_ejecutivo.pdf

THEODORE, Nik; PRETORIUS, Anmar; BLAAUW, Derick y SCHENCK, Catherina (2018). «Informality and the context of reception in South Africa’s new immigrant destinations». Population, Space and Place, 24 (3). https://doi.org/10.1002/psp.2119

THIERS, Jenniffer; PUJADAS, Isabel y BAYONA, Jordi (2019). «Movilidad residencial, concentración territorial y características sociodemográficas de los latinoamericanos en las metrópolis de Madrid y Barcelona». Biblio 3w, XXIV (1274). Recuperado de https://revistes.ub.edu/index.php/b3w/article/view/28440

TORRE-CANTALAPIEDRA, Eduardo y GIORGULI-SAUCEDO, Silvia (2016). «Movilidades internas e internacionales en Colombia». Revista Latinoamericana de Población, 10 (19). https://doi.org/10.31406/relap2016.v10.i2.n19.1

TRIBÍN-URIBE, Ana María y BANCO DE LA REPÚBLICA (2020). «Migración desde Venezuela en Colombia: Caracterización del fenómeno y análisis de los efectos macroeconómicos». Ensayos sobre Política Económica, 97, 1-74. https://doi.org/10.32468/espe.97

VACCOTTI, Luciana (2017). «Migraciones e informalidad urbana: Dinámicas contemporáneas de la exclusión y la inclusión en Buenos Aires». EURE: Revista Latinoamericana de Estudios Urbano Regionales, 43 (129), 49-70. https://doi.org/10.4067/S0250-71612017000200003

VALLES, Miguel S. (2002). Entrevistas cualitativas. Madrid: Centro de Investigaciones Sociológicas (CIS). Cuadernos Metodológicos, 32.

WEISS-FAGEN, Patricia y BUMP, Micah (2005). «Envío de remesas entre países vecinos en América Latina». En: TERRY, Donald F. y WILSON, Steven R. (eds.). Remesas de inmigrantes: Moneda de cambio económico y social. Banco Interamericano de Desarrollo, 235-263.

WILLIAMS, Colin; BEJAKOVII, Predrag; MIKULII, Davor; FRANIC, Josip; KEDIR, Abbi y HORODNIC, Ioana Alexandra (2017). An evaluation of the scale of undeclared work in the European Union and its structural determinants: Estimates Using the Labour Input Method. Luxemburgo: Publications Office of the European Union. https://doi.org/10.2139/ssrn.3092080

Publicades

2024-07-24

Com citar

Orozco-Martínez, C., García-García, D. M., & Buitrago-Bermúdez, O. (2024). Estratègies residencials de la migració veneçolana en mercats informals al Nord i al Sud Globals: el cas de Cali i Barcelona. Documents d’Anàlisi Geogràfica, 1–27. https://doi.org/10.5565/rev/dag.913

Descàrregues

Les dades de descàrrega encara no estan disponibles.